De circulaire economie en betekenis vol werk

Mark’s duurzame hart ging sneller kloppen van een aantal rapporten die hij las over de circulaire economie en betekenisvol werk en hij wilde weten hoe dat er in Rotterdam uit ziet. Hij ging in gesprek met een aantal Rotterdamse ondernemers die net als Hieroo vanuit het principe lokaal voor lokaal werken en een helder doel voor ogen hebben: een betere stad van morgen. In dit artikel deelt hij hoe je de kansen kan benutten om circulair en inclusief ondernemen meer met elkaar te verbinden.

De mens als sleutel tot de circulaire economie
Vanwege de complexiteit en het belang voor een duurzame maatschappij vind ik de circulaire economie een super interessant thema, maar vaak lijkt de berichtgeving hierover zich te beperken tot technologische ontwikkelingen en innovaties. Heel tof en belangrijk, maar voor de exacte technieken moet je mij niet bellen. Voor de sociale kant van de circulaire economie kan je mij absoluut wel bellen, al vond ik die kant tot voorkort moeilijker concreet te maken.

Tot voorkort, want ik vond een interessant rapport over de mens als sleutel tot de circulaire economie (1) en uit leergierigheid ben ik op zoek gegaan naar inspirerende voorbeelden van Rotterdamse ondernemers die de kansen die de circulaire economie biedt voor inclusief en betekenisvol werk (een van de thema’s uit het rapport) weten te benutten. Dit is een greep uit wat ik vond en leerde:

• Een diepgewortelde intrinsieke motivatie bij Marlies van Iterson van Pineut, van onder andere de kruidenlikeurs, om te blijven werken met de sociale werkplaats
• Dat er heel veel handen nodig zijn om de groei aan steeds waardevollere reststromen die Philip Troost met GroenCollect ophaalt te verwerken
• Als je met voormalig kunstenaar-ontwerper Aad van der Kooij van Werkcentrum Pluspunt praat, weet je zeker dat je geïnspireerd raakt door een enorme stroom aan ideeën om circulariteit met betekenisvol werk te verbinden

Gaaf toch! De afgelopen tijd vliegen de rapporten hierover je om de oren en in dit stuk maak ik het wat kleiner door me volledig te focussen op de Rotterdamse praktijk en enkele ondernemers uit te lichten. Lokaal is namelijk waar het gebeurt!

Terug naar de basis
Eerst even terug naar de basis. Ik ben hier met beleidstermen en jargon aan het smijten alsof het niets is. Inmiddels zijn ze zo opgenomen in het bestuurlijke apparaat der ambtenarij dat we de achterliggende betekenis en het doel uit het oog dreigen te verliezen.

De circulaire economie is een middel om onze samenleving duurzamer in te richten en om zodoende de klimaatverandering enigszins te beteugelen. 45 graden in Canada, de aanzienlijke groei van de Sahara en valwinden en overstromingen in Nederland: nu zijn het misschien nog incidenten, maar dergelijke situaties zullen steeds vaker voorkomen en dat moeten we toch niet willen.

We zijn nog veelal geneigd om onze systemen in te richten op basis van de lineaire economie. Hierbij worden de grondstoffen gedolven, producten geproduceerd en geconsumeerd, welke vervolgens op één grote afvalberg terecht komen. Binnen de circulaire economie is het echter de bedoeling om de gebruikte grondstoffen op een zo hoogwaardig mogelijke manier te hergebruiken. Bovendien gebeurt dit bij voorkeur zonder al te veel logistieke rompslomp. Het dumpen van plastic en elektronica in China en Afrika zit er dus niet meer in.

Voor klimaatverandering maakt dat een verschil, omdat je door minder gebruik van (nieuwe) grondstoffen de CO2-uitstoot (die uiteindelijk zorgt voor die hoge temperaturen en bovenmatige regenval) verlaagd en bovendien ruimte geeft aan de hoognodige biodiversiteit. Hoeveel vlinders heb jij bijvoorbeeld de laatste tijd geteld? Niet zo veel hè. Terwijl vlinders, naast de bijen, een belangrijke rol spelen in de bestuiving van bloemen, voedsel voor vogels en een belangrijke indicator zijn van de gezondheid van ons ecosysteem.

Het is al met al een complex systeem dat zich moeilijk in één zin laat uitleggen, maar gelukkig kan ik leunen op de zeven pilaren die volgen uit de volgende definitie die de consultants van Metabolic in samenwerking met Circle Economy, Blue City en Spring Associates hebben ontwikkeld (2): “De circulaire economie is een nieuw economisch model om te voorzien in menselijke behoeften en een eerlijke verdeling van grondstoffen, zonder dat dit het functioneren van de biosfeer verhindert of planetaire limieten overschrijdt”. En dat is precies wat we nu met de lineaire economie nog wel aan het doen zijn.

Inclusief en betekenisvol werk
En die andere containerbegrippen dan? In het licht van de circulaire economie wordt gesteld dat we “afhankelijk zijn van de inzet van de hele beroepsbevolking. Wanneer meer mensen gemobiliseerd kunnen worden, versnellen dergelijke transities” (3). Daar kan ik me wel in vinden, maar er zijn nog wel wat stappen in te nemen. Vooralsnog is er een beperkte instroom van mensen met ‘onbenut arbeidspotentieel’, zoals de mannen van schoenenpoetsservice Wear de doelgroep met afstand tot de arbeidsmarkt vanuit een positiever perspectief noemen. In heel Nederland hebben we het dan over 1,3 miljoen mensen. Eén komma drie mil-joen!

De exacte definiëring van ‘afstand tot de arbeidsmarkt’ laat zich niet makkelijk vinden, maar over het algemeen wordt uitgegaan van mensen met een bijstandsuitkering en/of wanneer je niet of lastig in aanmerking komt voor een reguliere baan. In een inclusieve economie telt echter ieder talent en hebben organisaties “maatregelen genomen die erop gericht zijn meer verschillende soorten werknemers in dienst te nemen en door te laten groeien” (4). Nog even los van het gevoel van eigenwaarde dat het mensen geeft wanneer zij door werk mee kunnen doen met de maatschappij, kan je je voorstellen hoeveel het voor het uitgavenpotje van de Staat scheelt als alleen al een deel van die 1,3 miljoen mensen kunnen werken.

Win win
Hoe mooi dus dat er initiatieven zijn die beide uitdagingen – de transitie naar een circulaire economie en meer betekenisvol werk – combineren en versterken! Een paar maanden geleden stuitte ik op een rapport van de Community Sociaal Circulair die deze kansen, maar ook de dilemma’s, heel helder verwoordde1. Grijp die kansen, tackle de dilemma’s en spread the word! Ja toch, niet dan?

De Community Sociaal Circulair is overigens niet de enige die oproept om, in hun eigen woorden, “de circulaire economie met een bredere blik te benaderen”. Ook KPMG en Circle Economy (5) onderstrepen de potentie van de sociale kant van de circulaire economie, “maar circulaire businessmodellen kunnen sociale ongelijkheid ook vergroten als deze niet actief worden gestuurd”.

Wat gebeurt er in Rotterdam?
Al die onderzoekers hebben natuurlijk makkelijk praten, zij knappen immers niet het vuile werk op (wat dus ook niet meer zo vuil is). Wie dat inspirerende werk wel doen, dat zijn de ondernemers die in dit stuk de revue passeren. Dit is waar zij het voor doen.

De onderzoekers van Metabolic en hun partners (toch weer even die onderzoekers) zochten uit dat er in Rotterdam 350.000 ton bouwafval gereduceerd kan worden bij het bouwen van huizen en kantoren. Daarnaast werd in 2018 14% van het voedsel verspild en maar 30% van al het consumentenafval werd gescheiden opgehaald en gerecycled2. Buitenproportionele getallen als je het mij vraagt.

Tegelijkertijd heeft Rotterdam de doelstelling dat in 2030 circulair de maatstaf is en dat het primaire grondstoffengebruik met 50% is gereduceerd ten opzichte van nu. Hoe meet je dat dan? Vraag je je natuurlijk af. Daar heeft Rotterdam een monitoringstool voor ontwikkeld en zo kunnen wij al die mooie en ambitieuze praatjes scherp in de gaten houden. Zo zien we bijvoorbeeld dat die afvalscheiding van consumenten inmiddels al op 36% zit (6). Lekker bezig!

Trots kunnen we ook zijn op de 255 circulaire banen die gecreëerd zijn met de komst van een paar internationale circulaire bedrijven. Circulaire banen zijn banen die gerelateerd zijn aan een van deze zeven basisprincipes van circulaire werkgelegenheid, zoals samenwerking voor waardecreatie en het gebruik van afval als grondstof. In 2018 was al 10% (31.000) van het totale aantal banen in Rotterdam circulair en de ambitie is om dit in 2030 met 3500 tot 7000 banen te laten toenemen.

Hierbij is het alleen nog onduidelijk of dit ook banen voor onbenut arbeidspotentieel zijn. Gelukkig kreeg onder andere Pieter Pot een startsubsidie van CityLab010 en laten zij nou net samenwerken met de sociale werkplaats StroomOpwaarts. Op die manier weten zij zowel het single-use gebruik van verpakkingsmateriaal terug te dringen, als werk te bieden aan mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt.

“Het gaat om de motivatie van de ondernemer om te investeren in werkplekken voor mensen die nu niet of onvoldoende mee kunnen” – Farah Marzak

Want ook dat is in Rotterdam hard nodig. In 2021 wordt een groei naar 43.000 mensen in de bijstand verwacht (7). Dat is 6,6% van de Rotterdamse bevolking, waarmee Rotterdam nog onder het Nederlands gemiddelde van 7,7% zit. Echter, uitgaande van Farah Marzak van Voor Goed // Rotterdam Impact Agency, is een deel van het onbenut arbeidspotentieel niet in zicht en doen in totaal ruim 60.000 mensen momenteel niet mee in de maatschappij. Dit zijn bijvoorbeeld ‘zorgmijders’, mensen die de taal niet spreken of verborgen vrouwen (vrouwen die gedwongen geïsoleerd leven). Hiermee stijgt het aandeel naar 10% en wordt de uitdaging bovendien nog een stuk complexer.

Een circulair en inclusief productiehuis
Zoals Pieter Pot al liet zien kunnen de uitdagingen van de circulaire economie en de inclusieve economie dus met elkaar verbonden worden en ook Pineut weet een zogenaamd goed potje te breken. Net als Pieter Pot werken zij met StroomOpwaarts samen om de flesjes met duurzame ingrediënten te vullen. Toen Marlies van Iterson, oprichtster van Pineut, door corona kortstondig een uitstapje maakte door met mensen uit de catering te werken in plaats van met StroomOpwaarts, merkte ze wel dat de productie met hen een stuk sneller ging. Een eyeopener!
Toch sluit dat niet aan bij waar ze voor staat, omdat ze echt wil blijven werken met mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Terwijl ze dat met volle overtuiging en oprechtheid zegt, loopt ze ook tegen capaciteitsgrenzen aan. De productie van Pineut blijft namelijk groeien, maar dan moet ook de sociale werkplaats daarop aan blijven sluiten zonder al te veel logistieke stromen. Dat is een uitdaging die meer circulaire ondernemers bezig houdt.

“De ondernemer denkt: ok, hoe gaan we het dan doen, wat kan er wel, hoe gaan we het oplossen” – Marlies van Iterson

Ondernemers blijven echter niet stilzitten en hebben een oplossingsrichting al paraat: een, al dan niet eigen, productiehuis. Dit productiehuis moet een soort van grote en centrale sociale werkplaats zijn waardoor de productie op één locatie kan plaatsvinden met één magazijn. Ondernemers in meervoud, want Pineut is niet de enige met deze wens.

Het is overigens niet zo dat zij nu met ellebogenwerk als eerste dit productiehuis realiteit proberen te maken en er zijn bovendien meerdere scenario’s denkbaar. Het is vooral een vooruitstrevend idee om de circulaire en inclusieve economie op een dusdanige manier bij elkaar te brengen dat er ook rekening gehouden kan worden met het ontwikkelpotentieel van de werknemer.

Hiervoor is wel vaak on-the-job begeleiding nodig, maar dat kunnen (kleine) circulaire ondernemers niet altijd bieden. Een productiehuis biedt mogelijkheden om aan die vraag voor begeleiding te voldoen, om ruimte te geven voor de ontwikkeling van zowel de ondernemer als de werknemer en om circulaire ondernemers van verschillende groottes en expertises bij elkaar te zetten. Bovendien kan op die manier circulaire en inclusieve kennis, die nu nog vaak bij verschillende organisaties zit, makkelijker gebundeld worden en door concrete doelen van elkaar geleerd worden.

Een laatste bijkomend voordeel dat een productiehuis (of een dergelijke denkrichting) biedt is de gelegenheid om invulling te geven aan MVO-beleid of de verplichting van Social Return on Investment (SROI). SROI wordt onder andere door de overheid als voorwaarde gesteld bij een aanbesteding, wat betekent dat minimaal 5% van de loonsom geïnvesteerd moet worden in het bieden van werkplekken voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt.

M4H
Wie weet zou zo’n productiehuis ook Philip Troost van GroenCollect kunnen helpen. Afgezien van mijn bezoek aan Wear vonden al mijn gesprekken volledig plaats binnen de driehoek Schiedam, Rotterdam-West en Delfshaven en hierbinnen bevindt GroenCollect zich wel echt in het episch centrum van de circulaire economie. Het Merwe-Vierhaven-gebied (M4H) is de afgelopen tijd ontwikkeld tot hét ‘makersdistrict’ waar veel ondernemers aansluiten op elkaars grondstoffen. De hele circulaire economie binnen één vierkante kilometer. Prachtig.

Binnen de lokale hubs van GroenCollect verwerkt Philip groene reststromen – die ze met elektrische voortuigen ophalen bij ondernemers uit de stad – tot bruikbare materialen met weer andere ondernemers. Deze reststromen worden meer en meer gescheiden, omdat de stromen meer waard worden en daardoor minder in bulk worden afgevoerd. Koffiedrab waar inkt van wordt gemaakt door Caffeink, recycling van plastic bierfusten, hoogwaardig leer uit vruchtresten door Fruitleather, et cetera. Philip weet voor elke reststroom wel een ondernemer te vinden die er wat mee kan en hij is bovendien druk bezig om alle stromen en informatie binnen één systeem aan elkaar te knopen.

Ik wil aan tafel zitten en dat ze denken: “Oh shit, dat is GroenCollect. Goede ideeën, speler om rekening mee te houden, want zij hebben allemaal mensen die er producten van maken”  – Philip Troost

Voor de verwerking van al die stromen zijn een groeiend aantal handen nodig en daarvoor brengt hij de hubs graag samen bij sociale werkplaatsen. Op die manier weet je zeker dat het goed zit met de begeleiding. In Rotterdam is dat nog een uitdaging waarvoor een productiehuis misschien wel een uitkomst kan bieden.

Kunstenaarsmentaliteit
Tot de realisering van zo’n productiehuis en waarschijnlijk ook daarna werpt Aad van der Kooij van Werkcentrum Pluspunt zich graag op als linking pin tussen mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt en de circulaire economie. Volgens de Community Sociaal Circulair mag deze verbinding best nog wat vaker gemaakt worden4. De grap is echter dat Pluspunt al járen deze verbinding maakt, “maar andere mensen maken er mooie sier mee”, vertelt Aad gekscherend.

Waar Pluspunt ruim vijftien jaar geleden begon als een fietsenmakerij op een gekraakt terrein aan de Noorderhavenkade, zijn er inmiddels veel meer werkplaatsen voor o.a. metaal, houtwerk en recycling en zijn ze experts geworden in circulariteit. Hij vindt, als sociaaleconomisch kunstenaar, de kunstenaarsmentaliteit hierin fundamenteel. Het staat voor gedurfde experimenten, onwaarschijnlijke verbindingen en onverbeterlijk optimisme.

“Dat de ecologische noodzaak een economische realiteit moet en kan worden, schept mogelijkheden voor onze mensen om trots en waardering te krijgen” – Aad van der Kooij

Inmiddels is Pluspunt ook betrokken bij de Voedseltuin van M4H waar zij onder andere het onderhoud verzorgen en uitgiftepunt zijn voor gezonde voeding voor mensen met een kleine beurs. Op die manier dragen ze bij aan de oplossing van een groot maatschappelijk probleem en dat geeft positieve energie, trots en waardering. Precies waar de Pluspunt-doelgroep behoefte aan heeft in herstel richting maatschappelijke participatie. De creatieve ondernemers van M4H begrijpen dit maatschappelijk belang waardoor duurzaam en inclusief de standaard en het uitgangspunt is.

Wat Aad betreft blijft het daar zeker niet bij. Pluspunt is namelijk een ‘werkacademie’ voor Rotterdammers met een grote afstand tot de arbeidsmarkt aan het ontwikkelen. Met drie trajecten worden zij ondersteund om weer in te kunnen stromen op de arbeidsmarkt. Ik zie wel een combinatie met het productiehuis. U ook?

Niet lullen maar poetsen
Kortom, waar rapporten de kansen en potentie van de verbinding tussen de circulaire en inclusieve economie benoemen, weten een heel aantal Rotterdamse ondernemers hier absoluut al invulling aan te geven. Natuurlijk zijn er ook nog genoeg uitdagingen, maar aan de energie en inspiratie van iedereen die ik gesproken heb zal het niet liggen.

Het genoemde productiehuis is overigens maar één manier die toevallig genoemd werd om de kansen die de circulaire en de inclusieve economie gezamenlijk bieden te benutten. Andere initiatieven hiervoor wil ik echter niet onbenoemd laten. Voor de zomervakantie is namelijk het Circulair Loket geopend: een vraagbaak voor iedere circulaire ondernemer (to be) waar hopelijk ook voldoende aandacht is voor die kansen. Anders staat Voor Goed // Rotterdam Impact Agency sowieso altijd klaar om hierbij je ‘critical friend’ te zijn.

Daarnaast biedt ook HalloWerk de mogelijkheid om werkzoekenden en werkgevers op basis van talent bij elkaar te brengen. Een online tool waarbij het niet draait om opleidingen, werkervaring en competentie, maar om intrinsieke motivatie. De belemmering die de moeizame instroom van kandidaten vormt voor sociale ondernemers om op te schalen2, lijkt daarmee getackeld. Deze instroom wordt namelijk met HalloWerk gestimuleerd zonder dat de gemeente daar te veel tussen zit.

Ben je geïnspireerd geraakt door dit artikel en wil je meer doen met circulair en inclusief ondernemen? Ik breng je graag in contact met de ondernemers die ik gesproken heb en sta ook zelf open om verder te praten over dit onderwerp!

Ben je benieuwd naar mijn werk als Jonge Consultant bij Hieroo? Ik vertel je graag meer over ons werk als onderzoekers, project managers en procesbegeleiders. Je kunt ook verder een kijkje nemen op onze website.

Bronnen:
1. Wempe et al. (2021). De mens als sleutel tot de circulaire economie. Den Haag: Community Sociaal Circulair
2. Metabolic, Circle Economy, Blue City & Spring Associates (2018). Circulair Rotterdam: Kansen voor nieuwe banen in een afvalvrije economie. Amsterdam: Metabolic
3. Social Enterprise NL (2021). Naar een arbeidsmarkt die werkt voor iedereen
4. MVO Nederland & Universiteit Utrecht (2021). Circulair & Inclusief: Resultaten onderzoek MVO Nederland & Universiteit Utrecht.
5. KPMG & Circle Economy (2021). Transitie is Mensenwerk
6. Gemeente Rotterdam (2020). Rotterdam Circulair: Voortgangsrapportage 2020
7. Gemeente Rotterdam: Sterk door werk. https://www.rotterdam.nl/bestuur-organisatie/sterk-door-werk/